بررسی اوضاع اجتماعی ایران عصر قاجار در آثار ماموران سیاسی انگلستان

چکیده ایران عصر قاجار در معادلات سیاسی کشورهای قدرتمند اروپایی از جمله انگلستان از جایگاه بسیار مهمّی برخوردار بود. در این دوره با ظهور ناپلئون و تشدید رقابت های استعماری قدرت های بزرگ با یکدیگر، کشور ایران به دلایلی نظیر همسایگی با هندوستان اهمیّت بیشتری در این رقابت ها پیدا نمود، زیرا در این میان ایران به منزله ی معبری استراتژیک برای دفاع از هندوستان تلقّی شد. از این رو دشمنان انگلستان هم چون فرانسه و روسیه که در اندیشه ی تصرّف هندوستان بودند، معبر ایران را برای دست یابی به هندوستان، آسان ترین و مناسب ترین راه می پنداشتند. با این اوصاف، ایران برای انگلستان دارای اهمیّت زیادی شد. پس برای کنترل رفتار سیاسی و دیپلماتیک ایران لازم بود تا تاریخ، تمدّن و فرهنگ این کشور مورد شناسایی و ارزیابی قرار گیرد. از این رو انگلستان تعدادی از مأموران سیاسی خود را با عناوینی هم چون پزشک، باستان شناس، بازرگان، سیاح و بسیاری از عناوین دیگر به ایران فرستاد تا برای رسیدن به اهداف خود، ایران را مورد بررسی قرار دهند. این مأموران وظیفه داشتند تا تاریخ، فرهنگ و سایر جنبه های زندگی ایرانیان را مورد بررسی قرار دهند. آن ها نیز با تلاش خود علاوه بر اوضاع اجتماعی، اوضاع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران را مورد بررسی قرار دادند که باعث شد تا آثار مهمّی را از خود به جا گذارند. آن چه در این میان برای آن ها ضرورت داشت، بررسی اوضاع اجتماعی ایران بود که این مأموران توانستند در راستای تحقّق اهداف خود، اوضاع اجتماعی ایران را به دقّت مورد مطالعه و بررسی قرار دهند. این مأموران آن جنبه هایی از زندگی اجتماعی مردم ایران را مورد بررسی قرار دادند که امکان داشت در آینده، مورد استفاده ی آن ها قرار گیرد. در آثاری که از آن ها به جا مانده مواردی از قبیل: زبان، خوراک، پوشاک، اوضاع جغرافیایی و جمعیّتی و بسیاری مسائل دیگر به چشم می خورد. از این رو می توان گفت که آثار به جا مانده از آن ها در رابطه با تاریخ اجتماعی ایران از ارزش زیادی برخوردار هستند، زیرا این گونه آثار حاصل مشاهدات نویسندگان آن ها بوده اند. واژگان کلیدی: ایران، انگلستان، قاجاریه، سفرنامه ها، ایران شناسی